Katedra św. Mikołaja w Elblągu

---

Historia

Budowa kościoła i reformacja

Historia kościoła sięga średniowiecznych czasów, konkretnie połowy XIII wieku, kiedy to powstało prostokątne prezbiterium oraz pięć przęseł rzędu głównego. W ciągu dwóch stuleci budowla ta przeszła wiele zmian, z biegiem lat zyskując nowe elementy architektoniczne. Początkowo była to hala, która dzięki dobudowie wieży oraz podniesieniu nawy głównej przekształciła się w bazylikę, a następnie, po podniesieniu naw bocznych, znów stała się halą.

W roku 1573 kościół przeszedł w ręce luteran, co wywołało szereg napięć. W ciągu następnych lat biskupi warmińscy usilnie starali się odzyskać kontrolę nad tym miejscu kultu. Udało się to dopiero w 1616 roku dzięki ugodzie zawartej przez biskupa Szymona Rudnickiego z elbląską radą miejską.

Pożar kościoła w roku 1777 i dzieje późniejsze

Na nieszczęście, 26 kwietnia 1777 roku, miasto Elbląg dotknęła katastrofa naturalna w postaci burzy, jakiej doświadczyło tego dnia. Jedyne uderzenie pioruna skierowało się na wieżę, która szybko zaczęła płonąć, zarażając ogniem cały kościół. Część cennych przedmiotów wyposażenia udało się uratować, ale żywioł zniszczył wieżę oraz dach. W efekcie pożaru spadły również sklepienia, co zniszczyło ołtarz główny i inne elementy wnętrza.

Miasto, borykające się z problemami finansowymi, nie mogło doczekać się przywrócenia kościoła do pierwotnego stanu. Z tego względu zlikwidowano wszystkie trzy wieże, obniżono budowlę o ponad 6,5 metra, a strop nadano barokowy styl z żaglastego kształtu. Zmieniono także dach z trójkalenicowego na dwuspadowy. Wówczas podjęto próby nadania świątyni nowego, barokowego wyglądu, poprzez otynkowanie i pomalowanie wnętrz. W 1790 roku zrekonstruowano główny ołtarz, co stanowiło pierwszy krok w kierunku reewaluacji wyposażenia kościoła.

W roku 1850 wewnątrz kościoła położono nową marmurową posadzkę, której materiały sprowadzono z Belgii, z kopalni w Namur i Dinant. Największą inwestycją tego okresu było wzniesienie nowej wieży w latach 1906–1907 w miejscu zniszczonego masywu, co miało miejsce po pożarze z 1777 roku. Uroczystość położenia kamienia węgielnego odbyła się 24 października 1906 roku. Nowa wieża, osiągająca wysokość 95 metrów, uczyniła ją jednym z najwyższych tego rodzaju obiektów w całych wschodnich Niemczech oraz najwyższą wieżą kościelną po prawej stronie Wisły. Wewnątrz wieży urządzono bibliotekę parafialną, w której znajdowały się liczne woluminy, w tym wiele z epoki średniowiecza.

I wojna światowa i dwudziestolecie międzywojenne

Okres I wojny światowej przyniósł kolejne niestety nieprzyjemne wydarzenia dla kościoła. Wszystkie sześć dzwonów zostało zarekwirowane do celów wojennych. Nowe dzwony powstały i zawisły na wieży kościoła dopiero w 1928 roku. W 1923 nowym proboszczem kościoła św. Mikołaja był ks. Arthur Kather, który był odpowiedzialny za konserwację i porządkowanie wnętrza obiektu. Jednym z jego działań było umieszczenie w przedsionku tablicy upamiętniającej trzech wojennych poległych parafian z XIX i XX wieku: 1813, 1870-1871 oraz 1914-1918.

W roku 1915 ks. Kather zajął się modernizacją i konserwacją zakrystii z 1402 roku, a także przestawieniem oraz konserwacją ołtarzy, co ujawniło cenne gotyckie malowidła z końca XIV wieku. Z tej epoki późniejszych wydarzeń zyskuje na znaczeniu postawa ks. Kathera, który jako przeciwnik ideologii hitlerowskiej, odprawiał zakazane nabożeństwa dla robotników przymusowych w okolicy, co doprowadziło do jego usunięcia z Prus Zachodnich w 1940 roku na polecenie gauleitera Alberta Forstera.

II wojna światowa i okres powojenny

III wojna światowa wprowadziła kolejne tragiczne zmiany, bowiem katedra została doszczętnie zniszczona przez wojska Armii Czerwonej w lutym 1945 roku. Po zakończeniu działań wojennych do Elbląga przybył pierwszy polski ksiądz, ks. Jan Ostrowski, były uczestnik powstania warszawskiego. W lipcu 1945 roku Ministerstwo Administracji Publicznej powołało ks. Hilarego Pracz-Praczyńskiego, który próbował uporządkować ruiny po byłej kaplicy baptystów. Dopiero 2 kwietnia 1946 roku administrator apostolski diecezji warmińskiej Teodor Bensch wysłał do parafii św. Mikołaja ks. Ludwika Białka, który rozpoczął działania na rzecz odbudowy kaplicy.

31 grudnia 1947 nowym proboszczem został ks. Wacław Hipsz, który postawił sobie za cel odbudowę kościoła. W 1948 roku zorganizowano Komitet Odbudowy Zabytkowego Kościoła św. Mikołaja, który podjął pierwsze działania wewnętrzne, takie jak odgruzowywanie i usuwanie pozostałości. Prace społeczne w często zyskownych rekonstrukcjach właśnie przyciągały młodzież, a także uczniów lokalnych szkół.

W 1950 roku kolejno zabetonowano strop, a dwa dzwony ze zniszczonego kościoła św. Anny w Elblągu umieszczono w nowej konstrukcji wieży kościoła św. Mikołaja. Rok ten przyniósł również otynkowanie 1/3 wnętrza kościoła. Jednakże dalsza odbudowa była utrudniona przez polityczne prześladowania. Wysoka władza wydała nakaz przeniesienia ks. Hipsza.”

Następca, ks. Gracjan Rudnicki, nie znalazł się w Elblągu długo, a od 1954 roku parafię przejął ks. Gedymin Pilecki. Już na początku działań rozpoczął zbieranie funduszy na dalsze działania restauratorskie. Wiele z działań ks. Pileckiego skupiło się na remontach i pozyskiwaniu ruchomych elementów wyposażenia z opuszczonych kościołów, co przynosiło wymierne korzyści.

Ostatecznie zakończenie prac budowlanych uznano w 1965 roku. W ramach dalszej współpracy w latach 1969–1989 wprowadzono również liczne prace nad witrażami w obiekcie.

Wyposażenie

Do najcenniejszych elementów dekoracyjnych wnętrza katedry w Elblągu należy gotycka chrzcielnica z brązu, datowana na 1387 rok, która została wykonana przez uznanego mistrza Bernhausera. Oprócz tego, w świątyni znajdują się drewniane figury apostołów oraz imponująca gotycka rzeźba św. Mikołaja. Warto także wspomnieć o późnogotyckich ołtarzach, które zostały przeniesione z innych kościołów w Elblągu, takich jak ołtarze Trzech Króli, słodowników, Najświętszej Maryi Panny oraz flisaków.

Organy

Pierwsze organy w kościele zainstalowano w 1397 roku. Już w 1404 roku można było podziwiać dwa instrumenty organowe w tej staromiejskiej świątyni. Następne wzmianki o organach pochodzą z 1453 roku, kiedy to organista otrzymywał wynagrodzenie za grę na dwóch instrumentach – większym oraz mniejszym. Przez wiele lat organy te były przebudowywane, stając się chlubą głównego kościoła staromiejskiego.

W 1777 roku zniszczył je pożar, który strawił kościół. Po tym wydarzeniu stworzono mały prowizoryczny instrument. W 1803 roku, ówczesny proboszcz kościoła św. Mikołaja, Valentinus Ganswindt, zadedykował się budowie nowych organów, sprzedając wiele cennych elementów wyposażenia, które były ukryte w skarbcu. Niestety, projekt budowy nowych organów nie doszedł do skutku. Dopiero nowy proboszcz, Andreas Rehaag, podjął skuteczne działania mające na celu złożenie zamówienia na nowy, lepszy instrument.

Próbowano nabyć organy z rozbieranego kościoła pojezuickiego w Braniewie, jednak ostatecznie zdecydowano się na zamówienie nowego 35-głosowego instrumentu u Arendta w Gdańsku. Budowa trwała od 1818 do 1821 roku i była współfinansowana przez kasę kościelną oraz społeczeństwo Elbląga, które zebrało sumę 993 talarów. Protestancki kupiec Gottfried Schiplick wsparł ten projekt kwotą 2000 talarów. Dzięki temu, 21 października 1821 roku, proboszcz Rehaag poświęcił nowe organy.

W 1926 roku firma organmistrzowska Bruno Göbel z Królewca zbudowała nowy instrument, który zastąpił starszy. Ten model posiadał 53 głosy, trzy manuały i pedał. Niestety, organy te zostały zniszczone w pożarze katedry 2 lutego 1945 roku. W 1955 roku ks. Gedymin Pilecki zlecił rekonstrukcję organów, korzystając z ich pozostałości, które otrzymał z kościoła w Nowem. Komisja rzeczoznawców w listopadzie 1955 roku uznała, że wykonano je zgodnie z zaleceniami. Teorgany były wyposażone w trakturę pneumatyczną, jeden miech, dwa manuały oraz pedał, a ich brzmienie obejmowało 26 głosów. W 2011 roku przeprowadzono ich remont oraz rozbudowę.

W latach 1979–1987 organistą katedry św. Mikołaja był Henryk Gwardak.

Dzwony

W wieży katedralnej znajdują się trzy dzwony, które zostały odlane w Bochum w 1929 roku. W przeszłości znajdowały się one na wieży nieistniejącego już kościoła św. Anny w Elblągu, a na wieży katedry znalazły się dopiero w 1950 roku.

Największy dzwon, ważący 2 tony i brzmiący w tonacji c’, jest opatrzony inskrypcją: „SEID FRÖHLICH IN HOFFNUNG” (co w tłumaczeniu oznacza „Weselcie się nadzieją!”), a z drugiej strony ma wypisaną sentencję: „GEGOSSEN FÜR DIE IM WELTKRIEGE 1914-1918 ABGELIEFERTE BRONZENGLOCKEN.” (czyli „Odlano za oddane dzwony z brązu w wojnie światowej 1914-1918”).

Średni dzwon, ważący 1350 kg, brzmiący w dźwięku dis’, ma inskrypcję: „GEDULDIG IN TRÜBSAL” (w tłumaczeniu: „W ucisku bądźcie cierpliwi”).

Mały dzwon ważący 950 kg, brzmiący w tonacji f’, posiada inskrypcję: „HALTET AN AM GEBET” (co oznacza „W modlitwie – wytrwali!”) oraz drugą inskrypcję: „Der evangelischen St. Annen Pfarrgemeinde in Elbing zum Dienst geweiht” (czyli „Poświęcone w służbie ewangelickiej gminie parafialnej św. Anny w Elblągu”).

---

Oceń: Katedra św. Mikołaja w Elblągu

---